برهان نظم در بیان قرآن

قرآن کریم بیشتر مباحث توحیدی را بر پایۀ این برهان ـ یعنی توجّه به طبیعت و رسیدن به اثبات خداوند ـ قرار داده است. گویا از دیدگاه قرآن بهترین و روشن‌ترین و همگانی‌ترین راه برای شناخت خداوند مطالعۀ نظام آفرینش و اسرار هستی است.

در قرآن کریم پدیده‌های گوناگونی در جهان هستی نشانه وجود خداوند دانسته شده است و به مخاطبین گفته شده در آنها درنگ و تأمل کنند تا نشان وجود، قدرت و علم خداوند را در آنها بیابند. برخی از این پدیده‌های گوناگون عبارتند از:

 الف) نشان وجود خداوند در آفرینش انسان؛  

بر اساس آیات «وَمِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ»[1] : «و از نشانه‌های او این است که شما را از خاک آفرید و سپس شما [به صورت] بشری هر سو پراکنده شدید.» و «وَفِی خَلْقِکُمْ وَمَا یبُثُّ مِنْ دَابَّةٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یوقِنُونَ»[2] : «و همچنین در آفرینش شما و جنبندگانی که در سراسر زمین منتشر ساخته، نشانه‌هایی است برای گروهی که اهل یقینند.»

در این دو آیه آفرینش انسان، موجودی پیچیده که منشأ او خاک است، ازنشانه‌های خداوند دانسته شده است. مسلماً هر انسانی با درنگ و تأمل در وجود خود می‌یابد که نظم و هماهنگی شگفت‌آور و حساب شده‌ای در وجود او حاکم است و دست قدرتمند عالمی در ساخت و پرورش او دخیل است. عالِم و قادری در پس ماوراء همۀ پدیده‌های جهان، انسانها و موجودات کرۀ خاکی وجود دارد که نام آن «الله» است.[3]

ب) نشان وجود خداوند در خواب و بیداری؛

بر اساس آیۀ «وَمِنْ آیاتِهِ مَنَامُکُمْ بِاللَّیلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یسْمَعُونَ»[4] : «و از نشانه‌های او خواب شما در شب و روز است، و تلاش و کوششتان برای بهره‌گیری از فضل پروردگار (و تأمین معاش) در این امور نشانه‌هایی است برای آنها که گوش شنوا دارند.»

انسان بصورت طبیعی طی شبانه روز نیازمند استراحت و خواب است و پس از مقداری بیداری او مجبور می‌شود تمام فعّالیتهای جسمی ارادی و قسمت عمده‌ای از فعّالیتهای فکری خود را تعطیل کند و در استراحتی عمیق فرو رود. در این مدّت دستگاههای بدن فرصت می‌یابند به بازسازی بدن بپردازند و آمادۀ تلاش و حرکت جدید شوند. بدون شک اگر خواب نبود انسان به سرعت پژمرده و فرسوده و پیر و شکسته می‌شد و لذا گفته‌اند خواب متناسب و آرام، رمز سلامت و طول عمر و نشاط جوانی است. بنابر این با تفکر در پدیدۀ خواب با پیچیدگی‌های خاصّ خود و فواید مهمّی که در پی آن است می‌توان نشانه‌های وجود خداوند را یافت.[5]

ج) نشان وجود خداوند در مرگ و زندگی؛

بر اساس آیۀ «اللَّهُ یتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَیمْسِکُ الَّتِی قَضَى عَلَیهَا الْمَوْتَ وَیرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یتَفَکَّرُونَ»[6] : «خداوند، ارواح را به هنگام «مرگ» قبض می‌کند، و ارواحی را که نمرده‌اند نیز به هنگام خواب می‌گیرد. سپس ارواح کسانی را که فرمان مرگ آنها را صادر کرده نگه می‌دارد و ارواح دیگران را بازمی‌گرداند، تا هنگام معینی. در این امر نشانه‌های روشنی است (از عظمت و قدرت خدا) برای کسانی که تفکر می‌کنند.»

در این آیه، مرگ و قبض روح برخی از انسانها ـ به خصوص در هنگام خواب ـ و به خواب رفتن و بیدار شدن عدّه‌ای دیگر از نشانه‌های خداوند برای اهل تفکّر دانسته شده است. کسانی که اهل تفکّرند و در حوادث اندیشه می‌کنند دست توانای خداوند را در وراء مرگ و زندگی و خواب و بیداری می‌بینند.[7]

د) نشان وجود خداوند در آفرینش خورشید و ماه؛

بر اساس آیۀ «هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِکَ إِلَّا بِالْحَقِّ یفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یعْلَمُونَ»[8] : «اوست کسی که خورشید را روشنایی بخشید و ماه را تابان کرد، و برای آن منزلگاههایی معین کرد تا شمارۀ سالها و حساب (کارها) را بدانید. خدا اینها را جز به حق نیافریده است و او نشانه‌ها (ی خود) را برای کسانی که می‌دانند به روشنی بیان می‌کند.»

در این آیه و آیات مشابه خورشید و ماه نشان وجود و قدرت خداوند دانسته شده‌اند. خورشید عالم تاب نه تنها جهان موجودات زنده را گرم و روشن می‌کند بلکه سهم مهمّی در پرورش گیاهان و زندگی حیوانات دارد. هر حرکت و جنبشی که در کرۀ زمین دیده می‌شود از برکت تابش نور خورشید است. حرکت بادها، ابرها، امواج دریا و ... همگی از خورشید سرچشمه می‌گیرد. ماه نیز با سیر منظّم و حرکت دقیقش تقویم بسیار روشن و زندۀ طبیعت است و خلاصه آنکه وجود این دو در آسمان با فوائد بی‌شمارشان نشان دهندۀ وجود یک دانای تواناست که آنها را برای انسانها و تداوم حیات در کرۀ خاکی نیک و حساب شده آفریده و تدبیر می‌کند.[9]

هـ) نشان وجود خداوند در آفرینش زمین و آسمان؛

بر اساس آیۀ «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیلِ وَالنَّهَارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبَابِ»[10] : «مسلماً در آفرینش آسمانها و زمین، و در پی یکدیگر آمدن شب و روز، برای خردمندان نشانه‌هایی [قانع کننده] است.»

در این آیه بیان شده است که در آسمانها و زمین، و اختلاف شب و روز نشانه‌هایی برای وجود خداوند است که البته این نشانه‌ها را همگان نمی‌یابند بلکه تنها خردمندان آنها را می‌یابند و از آنها استفاده می‌کنند. صرف شناخت طبیعت و قوانین حاکم بر آن برای رسیدن به خداوند کافی نیست بلکه باید ژرف‌اندیش بود و در ظاهر طبیعت و قوانین آن سرگردان نماند و باید از آنها گذشت و آنها را نشانه‌های وجود خداوند دید.[11]

---

[1] . روم/ 20.

[2] . جاثیه/ 4.

[3] . برگرفته از کتاب پیام قرآن (خداجویی و خداشناسی در قرآن)، ج 2، ص 61- 68.

[4] . روم/ 23.

[5] . برگرفته از کتاب پیام قرآن (خداجویی و خداشناسی در قرآن)، ج 2، ص 149 - 154.

[6] . زمر/ 42.

[7] . برگرفته از کتاب پیام قرآن (خداجویی و خداشناسی در قرآن)، ج 2، ص 114.

[8] . یونس/ 5.

[9] . برگرفته از کتاب پیام قرآن (اخلاق در قرآن)، ج 2، ص 183- 188.

[10] . آل عمران/190.

[11] . برگرفته از کتاب پیام قرآن (اخلاق در قرآن)، ج 2، ص 157- 164.

نویسنده :برگرفته از کتاب فرهنگ و مفاهیم قرآن